Chinland (or) Chokhhleipar hna umnak ram (or) Cherryland By Salai Tial Bawi Ling
Bengbang! Dongdeng!! baaltin le tipung khawnthawng cu hramhram i vun sukchih ko khi anlo. December zingkhuasiklakah innpa pawl zingka tein ti an rak than hna, ti a hngak lomi pawl cu midang nih ti an rak donhkhanhhna tikah an thinhnunnak cu baaltin le tipung nih a chimpiak hna ko khi a lo. Caansaupi ka kaltak mi ka ihnak te ka ih tthan zingka cu tithan pawl an thawng nih a vun ka tthangh. A voihnihnak Sianghleirun dothlennak (the second student’s upraising) ruangah December 1995 (MASU) Mandalay Arts and Science University a kai mi sianghleirun sianghngakchai vialte dawi dih asi.
Ti ti ti a har taktak. Minung thlawmte khau kan saknak kankhau kanram kan Chinland i hiti dinti kan har hi cu a chim ding a um lo. Alaimcia kum 17 lio hmenhah dinti than in tikhur kip le tilaak kipah ti rakthan vasikaw nihin ni ah zeitlukindik dinti, tithiang kan har hnga? Laitlang lei a thlawngmi kan hawile nih motor zong in ti anthan cang ee ti a vun chim ahcun ngeihachia kho tuk cucu kan tthancho silo in kan ram kanhloh thlauhmah ko timi hmelchunh ko an lo. Chinram chung i dinti kan har hi miphundang hna sin chimuhsih law an khauruah a har ko lai. Aruang 13907 square miles akau mi 550,000 tluk minung umnak Chinlandah dinti kan har ti cu khuaruahhar lo awk atha lo. Tilawng icit bu i a ti a haalmipawl kan lo.
Alaicia kum 20 hrawngah Chinram chung um UNDP nih dinti pekding program an rak ngei i khuakip tihna le tivarek pawl (water quality survey) an rak tuah hmasa. Cutuahnak ah atelvemi ka hawipa aka chimhnak ah Chuncung khau tilaak kan rak zoh lio ah an tichung ah “hormone” nupa caah damdawi sivai dah tha tam taktak a um caah Chunchung khua khi minung an karhnak a ruang pakhat zong asi ee tin UNDP Engineering pa nih akan chimh tin NewYork i ka umti lio ah a rak ka chimh bal. Zihhmuhtlang chungin a puutmi tithaing hna cu kilkhawi awk tlak taktak an si hnga lo maw?.
Vawlei mifimpawl le pawngkam saram thingkung rili tiva zohkhen tuhna Ecologist & Environmentalist pawl UNEP,WCMC, The World Conservation Union hna nihcun Pathian nih a sarnak ningin a um rih mi (un spoilt land or virgin land ) vawleicung ram 25 chungah kan Chinland thokin Naga tlangthluan (Hukaung Valley) hna khi telh a rak si. [“UNEP World Conservation Monitoring Centre, Cambridge, UK November 2000. pages-14, the top 25 global bio diversities hotspots area”]. Lairam na daw maw? Lairam kan nin dawt ko! tin hla kansak tawn. Chin asimi poah nih kanram kandawt dih, dikbak! kan ram a rocar, a kawngkulol cang, mei kankhangh tiva kanbuar ram kanhuai saram zuva kanhloh hna tung. Vawlei mifim pawl nih ahninghno mi ram, ramtha timi kan Chinramah dinti hmenh khim in an puut ti lo.
Zabung 21 i Khualtlawng (tourist) hna nih tlawng le hmuh an duh bik mi cu thingkungsaram hna le nunphung dangdang (indigenous culture) angeimi hna pawl umnak hmun zoh le tlawnlen khi an si. Cucu Ego-tourism ti asi i Asia ramchungah Thailand khi cukhualtawngpawl sinin dollar tambik a hmu mi ram asi. Nunphung hna le thingkung saram hna thatein kilkawinak nih pawcawmnak rian fawi tein a chuahpi khawh ticu ramtthangcho hna zohchunh in aa fiang tuk.
Kan Chinram ahtah khualtlawngpawl nih zohduh mi nunphung le thingkungsaram hna an um maw? Zeitindah cuhnapawl kan ramah an rak kan tlawn khawh ve lai? Ihliphlau caan asi, riantuan caan asi cang, Chinmi cio nih riantuan ding tampi kan ngei hna. Krifa ram asi mi Chinmi hna nih Pathian akan dawtnak kong le khamh kan ifiang bantukin Pathian nih zohkhenhawk a kan failmi rian hna hi zohkhenh le akilkhawi a herh zia kan i fiang ngai an hau.
Chinram hninghno “reforestation” tthan khawhnak dingah thingkung cintthan kan hau. Zei kungdah kan cin hna lai? Vawlei cung ramtthangcho cai mihna pawl i an ram anhninghno terning le rian an tuanning hi vun icawn ding si ve ko. Mahnih mifim le phaisa thazaang tampi dih in “research” kherhlailen ding tam a um lo. Thil pakhatbalte cu “biologists” pawl sawm kan hau te lai. Kan Chinram chungah zeibantuk thingkung phun “Chinram’s Weather and Soil” sining he atlak bik lai timi, cu biologist pawl nih an kan chimh lai.
Chinram sining he atlak ngai tin tahchunnak lak ka duh mi ramhna cu South Korea, Japan le USA ramhna i mipi le cozah he ibawmh in hninghnonak rian antuantining hi asi. South Korea khi 1985 tiang cu ramkawngkulol a rak si. “Keep Korea Green” bu nih thingkung 39 million leng an cin. Kum 25 a ruahhnu ah Korea fingtlang hna cu thingkung lawng te an si. An ram a vun hninghno than. Hi KKG bu nih zeitindah Korea rampumpi ah thingkung ancin dihkhawh hnga? Khaurauhhar asi lem lo. An riantuanning pawl vun zohhna uhsih.
Mipi aur mi pawl fidi/fitlaw le “artist and sport” lei minthang pawl sinah Korea ram nih hninghno a herhnak kong an cawnpiak hmasa hna (environmental awareness training and campaign). Hi minthang pawl nih sianginn le mipi sinah an ramnih hninghno a herhzai kong kha an chimhhna riantuan an sawmhna. Minthang pawl le ramuk bawi hna thingkung an cin lio kong media kipin an langhter.
Sianginnah thingkung saram hna cungah dawtnak lungthin le minung ca i abiapitnak kong an cawnter hna. Culawnghlah ee “environmental campaign international” tiang an tauh i cu campaignah cathaimbik timi pawl mino tete hnacu international khual pawl he tlawnlenti asi. Korea nih thingkung ancin hlanah an thisen chungah thingkung ancin hmasa. Tiduhnak cu pawngkam thilumtuning le saram cungah dawtnak ngeihnak lungthin an cawnpiak hmasa hna. An ram mirum pawl le cathiamsang pawl an sawm hna.
Chinram cu Krifa ram kan sitikah mipi he riantuanti nak lam kan fawi. Zalong tein ihrihawhnak lampi lei ah kar kan hlaan chuahmah lio asi. Kan Chinram hninghno ternak dingah abik in caan tampi pek a herh pinah phaisa le minung thazaang zong a herh. Abaipibik mi cu kan mipi thisen chungah Chinram hninghnoternak kong thlaici tuh hmasa ahau. Cuhnacu zeidah an si hnga?
Cherry le Japan rammihna tthenawk an ttha lo. Vawlei nih Japan ram cu Cherry Land tin an theih hna. Siangpahrang nih ukmi ram an sibantuk in ramsertu siangpahrang hna chuahni, thitni le ramuk ni tibantuk ah cherry kung an cin. Meiji chan(1867-68) lio ralramah athimi ralkap hna cu an thlaanah cherry an cinpaik hna. Cherry nih an thlarua a nuamhter ti an zumh. April-May thla hrawngah Japan na tlawn ahcun an ram pumpi tiawk in Cherry par an par. Cherry apar can cu Japan nih tourist pawl sinin phaisa anruh caan asi. Ramkipah an Cherry kung cu an zuar, acinning le azohkhen ning an cawnpaik hna.
Kan hngakchaih lio cu phaizawngpar aparcan karak ingeihtuk. Phaizawngpar “Cherry” bawh i vachaih cu ka nolio tuanbia pakhat asi. Cherry par arak tlanmi va dawhdawh kan rak chait kha mu atu kan vun ruahah “Chinram wildlife resources” tampi kan rak hloh hita. Cherry kung cu afek ttuangtuan nih a ei kho lo tin thlamsaknak le haukulhnak ah hman asi. Chinram chung i cherry hna cu karh lei loin pulh lei cimih lei deuh an tong. December thla cherry anpar caanah fawitein Chinram chung um Cherry hna rel kawh an siko cang lai. Cherry an um ve heiti menmen lawng kan Chinramah cherry an um cang.
Chinram hninghno terthan dingah thingkung dangdang cin an herh bantuk in Cherry kung million tampi cinthan kan herh. Ahlei in khaupawng, motor lamkam lovahnak le tlangkawngkulul vialte khi Cherry kung in vun cinthan kho hna usih kum 20 hrawng arauh hnuah zeithlukindah khauti um anuamh lai, khualtawnnak “tourism” lei in phaisa ceilak ruh avun si hoi lai. Cherry kan cin thawngin harnak “environmental crisis” a chuappi ding zeihmenh a um lo. Hraitlung le namtong in thingkeppar duhah thingkan hau hna, Meithal hmang in ramsa kan hlohhna, Caan atleng te lai camera le film in kan ramsa hna le kan rampar hna cawisannak caan kan phan te lai.
Bengbang! Dongdeng!! baaltin le tipung khawnthawng cu hramhram i vun sukchih ko khi anlo. December zingkhuasiklakah innpa pawl zingka tein ti an rak than hna, ti a hngak lomi pawl cu midang nih ti an rak donhkhanhhna tikah an thinhnunnak cu baaltin le tipung nih a chimpiak hna ko khi a lo. Caansaupi ka kaltak mi ka ihnak te ka ih tthan zingka cu tithan pawl an thawng nih a vun ka tthangh. A voihnihnak Sianghleirun dothlennak (the second student’s upraising) ruangah December 1995 (MASU) Mandalay Arts and Science University a kai mi sianghleirun sianghngakchai vialte dawi dih asi.
Ti ti ti a har taktak. Minung thlawmte khau kan saknak kankhau kanram kan Chinland i hiti dinti kan har hi cu a chim ding a um lo. Alaimcia kum 17 lio hmenhah dinti than in tikhur kip le tilaak kipah ti rakthan vasikaw nihin ni ah zeitlukindik dinti, tithiang kan har hnga? Laitlang lei a thlawngmi kan hawile nih motor zong in ti anthan cang ee ti a vun chim ahcun ngeihachia kho tuk cucu kan tthancho silo in kan ram kanhloh thlauhmah ko timi hmelchunh ko an lo. Chinram chung i dinti kan har hi miphundang hna sin chimuhsih law an khauruah a har ko lai. Aruang 13907 square miles akau mi 550,000 tluk minung umnak Chinlandah dinti kan har ti cu khuaruahhar lo awk atha lo. Tilawng icit bu i a ti a haalmipawl kan lo.
Alaicia kum 20 hrawngah Chinram chung um UNDP nih dinti pekding program an rak ngei i khuakip tihna le tivarek pawl (water quality survey) an rak tuah hmasa. Cutuahnak ah atelvemi ka hawipa aka chimhnak ah Chuncung khau tilaak kan rak zoh lio ah an tichung ah “hormone” nupa caah damdawi sivai dah tha tam taktak a um caah Chunchung khua khi minung an karhnak a ruang pakhat zong asi ee tin UNDP Engineering pa nih akan chimh tin NewYork i ka umti lio ah a rak ka chimh bal. Zihhmuhtlang chungin a puutmi tithaing hna cu kilkhawi awk tlak taktak an si hnga lo maw?.
Vawlei mifimpawl le pawngkam saram thingkung rili tiva zohkhen tuhna Ecologist & Environmentalist pawl UNEP,WCMC, The World Conservation Union hna nihcun Pathian nih a sarnak ningin a um rih mi (un spoilt land or virgin land ) vawleicung ram 25 chungah kan Chinland thokin Naga tlangthluan (Hukaung Valley) hna khi telh a rak si. [“UNEP World Conservation Monitoring Centre, Cambridge, UK November 2000. pages-14, the top 25 global bio diversities hotspots area”]. Lairam na daw maw? Lairam kan nin dawt ko! tin hla kansak tawn. Chin asimi poah nih kanram kandawt dih, dikbak! kan ram a rocar, a kawngkulol cang, mei kankhangh tiva kanbuar ram kanhuai saram zuva kanhloh hna tung. Vawlei mifim pawl nih ahninghno mi ram, ramtha timi kan Chinramah dinti hmenh khim in an puut ti lo.
Zabung 21 i Khualtlawng (tourist) hna nih tlawng le hmuh an duh bik mi cu thingkungsaram hna le nunphung dangdang (indigenous culture) angeimi hna pawl umnak hmun zoh le tlawnlen khi an si. Cucu Ego-tourism ti asi i Asia ramchungah Thailand khi cukhualtawngpawl sinin dollar tambik a hmu mi ram asi. Nunphung hna le thingkung saram hna thatein kilkawinak nih pawcawmnak rian fawi tein a chuahpi khawh ticu ramtthangcho hna zohchunh in aa fiang tuk.
Kan Chinram ahtah khualtlawngpawl nih zohduh mi nunphung le thingkungsaram hna an um maw? Zeitindah cuhnapawl kan ramah an rak kan tlawn khawh ve lai? Ihliphlau caan asi, riantuan caan asi cang, Chinmi cio nih riantuan ding tampi kan ngei hna. Krifa ram asi mi Chinmi hna nih Pathian akan dawtnak kong le khamh kan ifiang bantukin Pathian nih zohkhenhawk a kan failmi rian hna hi zohkhenh le akilkhawi a herh zia kan i fiang ngai an hau.
Chinram hninghno “reforestation” tthan khawhnak dingah thingkung cintthan kan hau. Zei kungdah kan cin hna lai? Vawlei cung ramtthangcho cai mihna pawl i an ram anhninghno terning le rian an tuanning hi vun icawn ding si ve ko. Mahnih mifim le phaisa thazaang tampi dih in “research” kherhlailen ding tam a um lo. Thil pakhatbalte cu “biologists” pawl sawm kan hau te lai. Kan Chinram chungah zeibantuk thingkung phun “Chinram’s Weather and Soil” sining he atlak bik lai timi, cu biologist pawl nih an kan chimh lai.
Chinram sining he atlak ngai tin tahchunnak lak ka duh mi ramhna cu South Korea, Japan le USA ramhna i mipi le cozah he ibawmh in hninghnonak rian antuantining hi asi. South Korea khi 1985 tiang cu ramkawngkulol a rak si. “Keep Korea Green” bu nih thingkung 39 million leng an cin. Kum 25 a ruahhnu ah Korea fingtlang hna cu thingkung lawng te an si. An ram a vun hninghno than. Hi KKG bu nih zeitindah Korea rampumpi ah thingkung ancin dihkhawh hnga? Khaurauhhar asi lem lo. An riantuanning pawl vun zohhna uhsih.
Mipi aur mi pawl fidi/fitlaw le “artist and sport” lei minthang pawl sinah Korea ram nih hninghno a herhnak kong an cawnpiak hmasa hna (environmental awareness training and campaign). Hi minthang pawl nih sianginn le mipi sinah an ramnih hninghno a herhzai kong kha an chimhhna riantuan an sawmhna. Minthang pawl le ramuk bawi hna thingkung an cin lio kong media kipin an langhter.
Sianginnah thingkung saram hna cungah dawtnak lungthin le minung ca i abiapitnak kong an cawnter hna. Culawnghlah ee “environmental campaign international” tiang an tauh i cu campaignah cathaimbik timi pawl mino tete hnacu international khual pawl he tlawnlenti asi. Korea nih thingkung ancin hlanah an thisen chungah thingkung ancin hmasa. Tiduhnak cu pawngkam thilumtuning le saram cungah dawtnak ngeihnak lungthin an cawnpiak hmasa hna. An ram mirum pawl le cathiamsang pawl an sawm hna.
Chinram cu Krifa ram kan sitikah mipi he riantuanti nak lam kan fawi. Zalong tein ihrihawhnak lampi lei ah kar kan hlaan chuahmah lio asi. Kan Chinram hninghno ternak dingah abik in caan tampi pek a herh pinah phaisa le minung thazaang zong a herh. Abaipibik mi cu kan mipi thisen chungah Chinram hninghnoternak kong thlaici tuh hmasa ahau. Cuhnacu zeidah an si hnga?
Cherry le Japan rammihna tthenawk an ttha lo. Vawlei nih Japan ram cu Cherry Land tin an theih hna. Siangpahrang nih ukmi ram an sibantuk in ramsertu siangpahrang hna chuahni, thitni le ramuk ni tibantuk ah cherry kung an cin. Meiji chan(1867-68) lio ralramah athimi ralkap hna cu an thlaanah cherry an cinpaik hna. Cherry nih an thlarua a nuamhter ti an zumh. April-May thla hrawngah Japan na tlawn ahcun an ram pumpi tiawk in Cherry par an par. Cherry apar can cu Japan nih tourist pawl sinin phaisa anruh caan asi. Ramkipah an Cherry kung cu an zuar, acinning le azohkhen ning an cawnpaik hna.
Kan hngakchaih lio cu phaizawngpar aparcan karak ingeihtuk. Phaizawngpar “Cherry” bawh i vachaih cu ka nolio tuanbia pakhat asi. Cherry par arak tlanmi va dawhdawh kan rak chait kha mu atu kan vun ruahah “Chinram wildlife resources” tampi kan rak hloh hita. Cherry kung cu afek ttuangtuan nih a ei kho lo tin thlamsaknak le haukulhnak ah hman asi. Chinram chung i cherry hna cu karh lei loin pulh lei cimih lei deuh an tong. December thla cherry anpar caanah fawitein Chinram chung um Cherry hna rel kawh an siko cang lai. Cherry an um ve heiti menmen lawng kan Chinramah cherry an um cang.
Chinram hninghno terthan dingah thingkung dangdang cin an herh bantuk in Cherry kung million tampi cinthan kan herh. Ahlei in khaupawng, motor lamkam lovahnak le tlangkawngkulul vialte khi Cherry kung in vun cinthan kho hna usih kum 20 hrawng arauh hnuah zeithlukindah khauti um anuamh lai, khualtawnnak “tourism” lei in phaisa ceilak ruh avun si hoi lai. Cherry kan cin thawngin harnak “environmental crisis” a chuappi ding zeihmenh a um lo. Hraitlung le namtong in thingkeppar duhah thingkan hau hna, Meithal hmang in ramsa kan hlohhna, Caan atleng te lai camera le film in kan ramsa hna le kan rampar hna cawisannak caan kan phan te lai.